Ιστορία μιας πόλης

Σε μια εποχή που τα Χριστούγεννα συχνά μοιάζουν με μια γρήγορη, φωτεινή παρένθεση μέσα στη χρονιά, υπάρχουν τόποι που κρατούν ακόμη ζωντανή τη μαγεία τους όχι ως φολκλόρ αλλά ως μνήμη, εμπειρία και ιστορία. Ένας από αυτούς τους τόπους είναι το Μουσείο Παιχνιδιών Μπενάκη. Εκεί, ανάμεσα σε καραβάκια, ξύλινες εκκλησίες για τα κάλαντα, κουκλάκια και Άι-Βασίληδες διαφορετικών εποχών μπορεί κανείς να ακολουθήσει τα χνάρια των Χριστουγέννων όπως τα έζησαν γενιές παιδιών στην Ελλάδα.Κάθε αντικείμενο της συλλογής μοιάζει με μικρό παράθυρο σε έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια: ένα καράβι που διηγείται ναυτικούς προορισμούς και προσμονές, ένα χειροποίητο παιχνίδι που γεννήθηκε από τη φαντασία, ένας Έλληνας Άγιος Βασίλης που στέκει απέναντι στον παγκοσμιοποιημένο Santa. Μέσα από αυτά ανακαλύπτουμε όχι μόνο πώς στόλιζαν, τραγουδούσαν ή έπαιζαν τα παιδιά αλλά και τι ονειρεύονταν, τι φοβούνταν, τι περίμεναν, τι σήμαινε, τελικά, γι’ αυτά η γιορτή.Η Μαίρη Βέργου, επιμελήτρια του Μουσείου Παιχνιδιών του Μουσείου Μπενάκη, κάνει μια μικρή αναδρομή μέσα από ιστορίες παιχνιδιών που εξακολουθούν να μιλούν, να συγκινούν και να φωτίζουν με τον δικό τους τρόπο το παρόν μας.Η Μαίρη Βέργου είναι αρχιτέκτων, απόφοιτη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Αρχιτεκτονική Μορφολογία και Ρυθμολογία.Είναι επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη Παιχνιδιών που άνοιξε τις πόρτες του για το κοινό τον Οκτώβριο του 2017. Πυρήνας των εκθεμάτων του είναι η δωρεά της Μαρίας Αργυριάδη στο μουσείο το 1991 των 20.000 παιχνιδιών και παιδικών αντικειμένων.

Στο νέο επεισόδιο της σειράς «Ιστορία μιας πόλης», ο αρχαιολόγος και ερευνητής Στέλιος Λεκάκης μιλάει για τον Κηφισό, έναν ποταμό που διαπερνά την ιστορία της Αθήνας, αλλά σπάνια γίνεται ορατός. Ξεκινώντας από τις αρχαίες πηγές του Κηφισού και το φυσικό τοπίο που τις περιέβαλλε, εξετάζει την πορεία του ποταμού στην αρχαιότητα και τον καθοριστικό του ρόλο στη διαμόρφωση του αγροτικού και οικιστικού χώρου της Αττικής.Ο κ. Λεκάκης εξηγεί ποιοι σύγχρονοι οδικοί άξονες ακολουθούν σήμερα την αρχαία κοίτη, ποια σημεία της πόλης αποκαλύπτουν ακόμη τμήματα του ρέματος και ποιες μεγάλες τεχνικές παρεμβάσεις του 20ού και 21ου αιώνα διευθέτησαν ή κάλυψαν τον ποταμό. Αναφέρεται επίσης στον τρόπο με τον οποίο ο Κηφισός εμφανίζεται στη μυθολογία και τη λογοτεχνία, στα αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν την ιστορική του πορεία καθώς και στις σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις από τις πλημμύρες μέχρι τη διαχείριση των αστικών ρεμάτων.Τέλος, η συζήτηση αγγίζει εκπαιδευτικές και περιβαλλοντικές πρωτοβουλίες γύρω από τον Κηφισό και το πώς η ανάδειξή του αποτελεί εργαλείο πολιτιστικής ευαισθητοποίησης για μια πόλη που καλείται να επανασυνδεθεί με το φυσικό της τοπίο.Ο Στέλιος Λεκάκης σπούδασε κλασική αρχαιολογία και διαχείριση πολιτιστικής κληρονομιάς στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο University College London. Είναι επίκουρος καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και δημιουργικός διευθυντής της εταιρείας: Mazomos Landscape and Heritage Consultants με έδρα το Βέλγιο. Γράφει για τα νησιωτικά τοπία, το πολιτικό στην αρχαιολογία και τα κοινά στη διαχείριση μνημείων. Κάποιες φορές γράφει και για το θέατρο.

Η Νάξος υπήρξε ένα νησί όπου η τέχνη, η τεχνολογία και οι καθημερινές πρακτικές διαμόρφωναν μια κοινωνία υπό συνεχή μεταμόρφωση. Από τη Μητρόπολη και τη Γρόττα ως τα Ύρια και το Τσικαλαριό, οι αρχαιολογικοί χώροι αποκαλύπτουν πώς οι τεχνίτες, τα λιμάνια και οι εμπορικές επαφές συνέδεσαν το νησί με το Αιγαίο και πιθανόν με μέρη πέρα από αυτό.Η αρχαιολόγος Ξένια Χαραλαμπίδου «διαβάζει» τα υλικά ίχνη που εξηγούν πώς διαμορφώθηκε η ταυτότητα της αρχαίας Νάξου μέσα από πίθους, αγγεία, χώρους συμποσίων και ταφές, ξεδιπλώνοντας την πορεία μιας κοινότητας μέσα από τη λατρεία, την καθημερινότητα και τις σχέσεις της με τον υπόλοιπο κόσμο.Η Ξένια Χαραλαμπίδου είναι απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και διδακτορικό στο ΕΚΠΑ. Έχει πραγματοποιήσει μεταδιδακτορική έρευνα στο ΕΚΠΑ, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, στη Βαρσοβία και στο Vrije Universiteit Amsterdam. Έχει συνεργαστεί με το Εργαστήριο Fitch της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και με το Ινστιτούτο Νανοεπιστήμης και Νανοτεχνολογίας του «Δημόκριτου». Σήμερα είναι ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας και υποψήφια υφηγεσίας στο Université Paris 1 Panthéon-Sorbonne.Συνδυάζει τη μακροσκοπική και την αρχαιομετρική έρευνα, εστιάζοντας στις σχέσεις ελληνικών μητροπόλεων, αποικιών και αυτόχθονων πληθυσμών στην Κάτω Ιταλία και Σικελία (8ος-6ος αι. π.Χ.) και στην τεχνολογία, παραγωγή και χρήση της κεραμικής. Διευθύνει την ανασκαφή στο Τσικαλαριό Νάξου και συνδιευθύνει το πρόγραμμα στη Μητρόπολη-Γρόττα, ενώ συμμετέχει σε διεπιστημονικά έργα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.Έχει διδάξει στα Πανεπιστήμια της Θεσσαλίας, της Βαρσοβίας και της Κύπρου και στο Vrije Universiteit Amsterdam. Το 2026 θα διδάξει ως επισκέπτρια καθηγήτρια στο Université Paris 1. Στις δημοσιεύσεις της περιλαμβάνονται τρεις συλλογικοί τόμοι και ένας υπό έκδοση, καθώς και πλήθος επιστημονικών άρθρων.

Στην αρχαία Αθήνα, ο τρόπος που οι άνθρωποι τιμούσαν τους νεκρούς τους ήταν ιδιαίτερα σημαντικός και εκφραζόταν μέσα από συγκεκριμένα ταφικά έθιμα και την τέχνη. Οι λήκυθοι, μικρά αγγεία που χρησιμοποιούνταν στην ταφή, αποτελούσαν σύμβολα μνήμης και σεβασμού προς τους αποθανόντες. Παράλληλα, οι οικογένειες εξέφραζαν την αγάπη και τη λύπη τους μέσα από μνημεία και αγάλματα που αντικατέστησαν τα πιο απλά σημάδια στους τάφους. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, οι αρχές επέβαλαν περιορισμούς στην έκταση των εκδηλώσεων πένθους, αναδεικνύοντας έτσι μια αλλαγή στις κοινωνικές αντιλήψεις και πρακτικές της εποχής. Μέσα από τη μελέτη αυτών των ταφικών συνηθειών, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις αξίες και την κουλτούρα της αρχαίας Αθήνας.Πώς τιμούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι τους νεκρούς τους μέσα από τα ταφικά τους έθιμα και την τέχνη; Πώς πίστευαν ότι έπρεπε να θυμούνται τους αγαπημένους τους; Τι ρόλο έπαιζαν τα αγγεία, οι λεγόμενες λήκυθοι, στην τελετή της ταφής; Και πώς τα μνημεία και τα αγάλματα αντικατέστησαν τα απλά σημάδια στους τάφους, δείχνοντας την αγάπη και τη θλίψη των οικογενειών; Τέλος, γιατί οι αρχές αποφάσισαν να βάλουν τέλος σε αυτές τις μεγάλες εκδηλώσεις πένθους;Η Κάτια Μαργαρίτη είναι διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας με σπουδές στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και στο University College London. Η διδακτορική της διατριβή έχει θέμα τον θάνατο της αγάμου κόρης στην Αθήνα των κλασικών χρόνων και έχει εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο Archaeopress στην Αγγλία. Έχει δημοσιεύσει εκτενώς σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζουν στην ταφική τέχνη, στις ταφές και στα ταφικά έθιμα, στη γλυπτική και στην αγγειογραφία της αρχαίας Αθήνας καθώς και στα ζώα στην αρχαία τέχνη. Το βιβλίο της για τον θάνατο και την ταφή στην κλασική Αθήνα κυκλοφόρησε το 2021 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Αυτό το διάστημα συγγράφει μια μονογραφία για τον σκύλο στην αρχαία αττική τέχνη και ένα βιβλίο για τα ζώα στην αρχαία Ελλάδα μαζί με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης Kenneth Kitchell, το οποίο θα εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο Routledge. Είναι research associate του τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Reading.

Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο και ερευνητή Στέλιο Λεκάκη για τον ποταμό Ηριδανό, τον μικρό αλλά σημαντικό υδάτινο άξονα που επηρέασε βαθιά την εξέλιξη της αρχαίας Αθήνας.Υπήρξε καθοριστικός για την οργάνωση της πόλης: τροφοδότησε την Αγορά, όρισε συνοικίες, υπαγόρευσε τα όρια του Κεραμεικού και αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους αρχαίους Αθηναίους. Σήμερα, αν και το μεγαλύτερο μέρος του ρέει υπόγεια, τμήματά του αποκαλύπτονται μέσα από ανασκαφές στον Κεραμεικό, στον σταθμό του μετρό στο Μοναστηράκι αλλά και σε υπόγεια σημεία της σύγχρονης πόλης που διασχίζουμε καθημερινά χωρίς να το γνωρίζουμε.Η συζήτηση φωτίζει τη διαδρομή του ποταμού από τις αρχαίες πηγές του έως την κατάληξή του στον Ιλισό, αποκαλύπτει τον συμβολισμό του στη μυθολογία, αναδεικνύει τη σημασία του για την πολεοδομία και τη διαχείριση των υδάτων στην Αθήνα και εξετάζει τις σύγχρονες περιβαλλοντικές προκλήσεις που θέτουν τα υπόγεια υδατορεύματα.Ο Ηριδανός παραμένει ένα «ζωντανό απολίθωμα» κάτω από τον αστικό ιστό της Αθήνας – μια υπενθύμιση ότι η πόλη χτίστηκε πάνω στο νερό, και αυτό, αν και αόρατο, συνεχίζει να τη διαμορφώνει.Ο Στέλιος Λεκάκης σπούδασε Κλασική Αρχαιολογία και Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο University College London. Είναι ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Newcastle με αντικείμενο την αρχαιολογία, τον χαρακτηρισμό, την πρόσληψη και τη διαχείριση του πολιτιστικού τοπίου, ενώ παράλληλα διδάσκει Πολιτική Οικονομία στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.Συνεργάζεται με ΜΚΟ –είναι ιδρυτικό μέλος της MONUMENTA– καθώς και με πανεπιστήμια ως Σύμβουλος Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με έμφαση σε συμμετοχικές στρατηγικές και στην πολιτιστική πληροφορική. Αρθρογραφεί για τα νησιωτικά τοπία, την πολιτική διάσταση της αρχαιολογίας και τη διαχείριση μνημείων.Είναι επίσης δημιουργικός διευθυντής της εταιρείας Mazomos Landscape and Heritage Consultants BVBA.